بعد از چهارصد سال؛ ظهور دوباره پدیده‌ای که گالیله برای اولین بار رصد کرد
درست چهارصد سال پیش در چنین روزهایی بود که گالیله با تلسکوپ خود گذر عطارد را رصد کرد. این پدیده به زودی رخ خواهد داد. انجمن نجوم ایران با همکاری دانشگاه یزد در نظر دارد برای این پدیده کارگاه دو روزهای با حضور دانشمندان فرانسوی در یزد برگزار کند.
به گزارش کلیک، گذر هنگامی رخ می‌دهد که سیاره‌ای از جلوی ستاره مادرش بگذرد. در منظومه شمسی از نگاه ناظر زمینی، گذر فقط برای سیاره‌های درونی، یعنی عطارد و زهره، روی می‌دهد. به همین مناسبت کارگاه دور روزه نوزدهم و بیستم اردیبهشت ماه برگزار می‌شود که میزبان دانشمندان فرانسوی از مؤسسه‌ی اخترفیزیک پاریس، رصدخانه پاریس، دانشگاه نیس و دانشمندان ایرانی از دانشگاه‌های تبریز، یزد و سیستان و بلوچستان، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و انجمن نجوم ایران خواهد بود.
در همین راستا مصاحبه‌ای با دکتر علی عجب‌شیرزاده، استاد دانشگاه و دبیر علمی کارگاه گذر عطارد انجام دادیم.
عجب‌شیرزاده در توضیح این که چرا پدیده گذر عطارد نادر است گفت:«عطارد یکی از سیارات داخلی یا اولین سیاره نزدیک به خورشید است، بعد از عطارد سیاره زهره است، و سومین سیاره ما هستیم. گذر در واقع در دو نوبت اتفاق می‌افتد. یکی در اردیبهشت ماه که سیاره عطارد از مقابل خورشید عبور می‌کند و معمولا پدیده نجومی کم نظیری است چرا که سیاره به ما نزدیک و خورشید از ما دور است. این اتفاق ساعت پانزده و چهل و یک دقیقه در ایران به وقوع می‌پیوندد و تا ساعت بیست و سه و دوازده دقیقه نیز ادامه خواهد داشت.
اما در ایران فقط دو تماس اول قابل مشاهده است. یعنی وقتی که دو لبه خورشید و سیاره عطارد با هم از خارج تماس پیدا میکنند، که به آن تماس اول میگوییم و تماس دوم هم وقتی است که لبه دیگر سیاره با لبه خورشید از داخل تماس پیدا میکنند که به آن تماس دوم میگویند. تماس‌های سوم و چهارم زمانی رخ خواهند داد که خورشید برای تمام نقاط ایران غروب کرده است.خوش‌بختانه اوج گذر در بیشتر مناطق ایران هم قابل رصد است.»
دبیر علمی کارگاه در تعریف پدیده گذر از منظر نجومی گفت:«گذر وقتی رخ می‌دهد که یکی از این سیارات از جلوی ستاره مادر خود، یعنی همان خورشید بگذرد. در منظومه شمسی، ما از دیدگاه ناظر زمینی، گذر فقط برای سیاره‌های درونی، یعنی درون زمین، عطارد و زهره اتفاق می‌افتد.
ممکن است از خودمان بپرسیم که با این تعریف و از آنجا که دوره گردش این دو سیاره حول خورشید از گردش زمین کوتاه‌تر است پس چرا ما هر سال با چند گذر رو به رو نیستیم؟ جواب این سوال را می‌توان به این شکل داد که به علت حرکت انتقالی زمین، از دید ناظر زمینی این طور به نظر می‌رسد که خورشید در هر سال مسیر مشخصی را در آسمان طی می‌کند.
آماتورها نیز می‌دانند که به این مسیر دایره البروج گفته می‌شود که یک حرکت ظاهری سالانه خورشید است. حرکت ظاهری روزانه نیز داریم که می‌بینیم خورشید از سمت مشرق طلوع می‌کند و در مغرب غروب می‌کند. از طرف دیگر سیاره‌ها هم از نگاه ما مسیری را در آسمان، یعنی مسیر ظاهری، حرکت میکنند روی این مسیر که در اصطلاح نجومی به آن منطقه‌البروج میگویند که در این چرخش صفحه مداری زمین و عطارد مسیر ظاهری را در آسمان طی میکنند.»
عجب‌شیر زاده در مورد آنچه فرصت دیدن گذر را برای ما میسر می‌کند گفت:«اصولا اگر صفحه چرخش زمین به دور خورشید و چرخش عطارد به دور خورشید بر روی هم منطبق بودند باید هر سال شاهد گذرهای بسیاری می‌شدیم. اما از آنجا که این دو صفحه با هم یک زاویه درست میکنند، این اتفاق نمیافتد و ما زمانی می‌توانیم گذر را ببینیم که این دو سیاره در حال عبور از نقطه برخورد مدار خود و صفحه دایره‌البروج هستند که این نقاط را گره میگوییم.»
عجب‌شیرزاده بیان کرد:«در قرن بیست و یکم گذرعطارد در ماه‌های اردیبهشت و آبان ماه اتفاق می‌افتد که در آبان عطارد در حال عبور از گره بالایی است و در مدار تقریبا بیضوی‌شکل خود به خورشید نزدیک و از ما دور است. به طوری که قطر ظاهری آن هنگام عبور ده ثانیه کمانی است.
باید این را در نظر بگیریم که اگر بخواهیم قطر خورشید و عطارد را مقایسه کنیم قطر عطارد یک قسمت از صد و نود و چهار قسمت قطر ظاهری خورشید است. اما در اردیبهشت ماه این سیاره از گره پایینی عبور می‌کند و بر خلاف حالت قبلی از خورشید دور و به زمین نزدیک است، یعنی قطر ظاهری آن دو ثانیه کمانی نسبت به حالت قبل بیشتر است. بنابر این امسال ما این گذر را در حالتی خواهیم دید که عطارد به ما نزدیک و رصد آن بسیار جذاب است.»
دبیر علمی کارگاه گذر عطارد در مورد سابقه تاریخی این پدیده و هیجان‌انگیز بودن آن گفت:«هیجان دیدن این پدیده زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم تا سی و سه سال دیگر این گذر در اردیبهشت اتفاق نخواهد افتاد. یک مناسبت چهارصد ساله هم وجود دارد، یعنی امسال این پدیده زمانی اتفاق می‌افتد که درست چهارصد سال قبل، گالیله برای اولین بار در اردیبهشت سال ۱۶۱۶ میلادی متوجه گذر عطارد شد. او با تلسکوپ دو و نیم سانتی‌متری خود این پدیده را کشف کرده است.
البته این امر از مدارکی که باقی مانده است به دست آمده و احتمالا این پدیده در زمان‌های ابوعلی سینا یا هزاران سال قبل نیز رخ داده که برخی نوشته‌های مرتبط با آن وجود دارند اما به صورت علمی سابقه آن را از زمان رصد با تلسکوپ به حساب آوردیم.»
عجب‌شیرزاده ادامه داد:«این اتفاق را در دنیا بسیار مغتنم شمردند، ما نیز به همین مناسبت کارگاه ایرانی-فرانسوی دو روزهای را با چهار نفر از همکاران من که در رصدهای مختلف فرانسه هستند تشکیل دادیم و آن را با همکاری دانشگاه یزد و انجمن نجوم ایران، در یزد مستقر کردیم.»
دبیر علمی کارگاه در مورد برنامه‌های کارگاه توضیح داد:«جالب این است که علاوه بر وجود تلسکوپ‌های آماتوری با فیلترهای مخصوص H-AlPHA، حتی قبل از وقوع گذر هم رصد حرفه‌ای انجام خواهیم داد تا اطلاعاتی راجع به سیاره عطارد داده شود و اطلاعات آن مورد استفاده قرار بگیرد.
مطالبی که در کارگاه ارایه می‌شوند بسیار جالب‌اند. برنامه سخنرانی‌ها در سایت انجمن نجوم موجود است، برنامه‌های جانبی نیز وجود دارند.»
عجب‌شیرزاده در نهایت گفت:«توصیه می‌کنم علاقمندان نجوم حتما به سایت انجمن نجوم مراجعه کنند تا در جریان برنامه‌ها قرار بگیرند. تا روز هفدهم و هجدهم اردیبهشت ماه هم امکان ثبت‌نام و حضور در کارگاه وجود دارد. انشالا که بتوانیم از این پدیده به نحو احسن استفاده کنیم. احتمال دارد که این پدیده به شکل زنده نیز پخش شود.»